Józef Ignacy Kraszewski (ur. 28 lipca 1812 w Warszawie, zm. 19 marca 1887 w Genewie) – polski pisarz, publicysta, wydawca, historyk, działacz społeczny i polityczny, autor z największą liczbą wydanych książek i wierszy w historii literatury polskiej. Pseudonimy literackie: Bogdan Bolesławita, Kaniowa, Dr Omega, Kleofas Fakund Pasternak, JIK, B.B. i inne.
W licznych utworach zawarł obraz współczesnego mu społeczeństwa oraz polskiej narodowej przeszłości. W powieściopisarstwie Kraszewskiego wyróżnić można trzy okresy: młodzieńczy (1830–1838), wołyńsko-warszawski (1838–1863) i okres drezdeński (od 1863). Po cyklu powieści współczesnych i ludowych ostatni okres twórczości obfitował w powieści historyczne, dotyczące zarówno czasów starożytnych (Rzym za Nerona), XV wieku (Krzyżacy 1410), wieku XVIII (trylogia saska oraz późniejsze Saskie ostatki), jak i innych, np. Sto diabłów, Macocha, Warszawa 1794. Podstawę warsztatu twórczego stanowiła licząca kilka tysięcy tomów biblioteka, w której ok. 2300 tytułów związanych było z historią Polski.
Niezwykle płodny, zadziwiający ogromem swych prac, Kraszewski napisał i wydał około 600 tomów, nie licząc w tym pracy redakcyjnej, mnóstwa artykułów w czasopismach i olbrzymiej korespondencji prywatnej. Najważniejszym działem twórczości Kraszewskiego są powieści: w ciągu 57 lat napisał ich 232, w tym 144 powieści społeczne, obyczajowe i ludowe, 88 historycznych. Za to dokonanie trafił do księgi rekordów Guinnessa jako autor największej liczby napisanych powieści. Dopiero w roku 1996 oficjalnie wyprzedził go Brazylijczyk Jose Carlos Ryoki de Alpoim Inoue. W swym powieściopisarstwie Kraszewski stał się wychowawcą narodowym we wszelkich kierunkach pracy oświatowej, naukowej i społecznej, reformatorem powieści polskiej przez nadanie jej oryginalnych cech, swoiste przetworzenie wzorów obcych, wprowadzenie różnorodności motywów, odtworzenie całokształtu życia polskiego na podstawie materiału opartego na obserwacji, oraz przez podniesienie jej na wysoki nieraz poziom artyzmu. Dziełami swymi wpłynął wydatnie na współczesny mu rozwój polskiej twórczości powieściowej i na jej późniejszy rozkwit – od Sienkiewicza aż po czasy ostatnie, gdy po przejściowym niedocenianiu zalet artystycznych twórczości Kraszewskiego, popularność pisarza przeżywa renesans.
W innych dziedzinach działalności pisarskiej nie ma już Kraszewski tego znaczenia, co na polu powieści, i tu jednak niejednokrotnie wyrasta ponad przeciętność. Spośród lirycznych utworów Kraszewskiego (Poezje 1838, II wyd. 1843, III wyd. 1887) niektóre dotąd zachowują popularność, np. powszechnie znany wiersz Dziad i baba. Za najlepszy jego utwór poetycki uchodzą Hymny boleści (1851) o bardzo pięknej formie. Najobszerniejszy poemat to trylogia epiczna Anafielas (1840–1846) na tle dziejów Litwy – w swoim czasie ceniony, dziś już zapomniany. Z utworów dramatycznych wysoką wartość mają tzw. komedie kontuszowe, m.in. Miód kasztelański (1860), a zwłaszcza Panie Kochanku (1867).[potrzebny przypis]
Bardzo rozległa była działalność Kraszewskiego na polu krytyki literackiej i artystycznej, czemu wiele miejsca poświęcał w artykułach i rozprawach publikowanych w czasopismach oraz w kilku oddzielnych tomach. Niektóre z jego prac historyczno-literackich były pierwszymi poważnymi opracowaniami danych zagadnień, m.in. dał obszerne studia o Syrokomli (1863) i o Krasickim (1879). Zasłużył się też jako wydawca tekstów, m.in. listów Zygmunta Krasińskiego (1882–1883), pism Kazimierza Brodzińskiego (1874, 8 tomów), polskiego przekładu dzieł Szekspira (1876). Sam Kraszewski tłumaczył Boską komedię Dantego (znane tylko fragmenty) i parafrazował komedie Plauta (1887). Zajęcie się Kraszewskiego współczesnym ruchem filozoficznym (zwłaszcza Heglem), poza kilkoma rozprawami krytycznymi, odbiło się najwydatniej w niektórych jego powieściach.
Niezwykle pokaźna i obfita była praca Kraszewskiego w dziedzinie badań historycznych, którym poświęcał się już od lat najwcześniejszych. Należy tu wymienić prace z dziejów Litwy, dzieło pt. Polska w czasie trzech rozbiorów (1873–1875, 3 t., nowe wyd. 1902–1904)[9], oraz liczne wydania źródeł. Popularyzacji dziejów ojczystych służyć miały Wizerunki książąt i królów polskich (1888) wydane wspólnie z K. Pillatim (ilustracje) i Cz. Jankowskim (opr. graficzne).
Z prac w zakresie historii sztuki należy przytoczyć Sztukę u Słowian, szczególniej w Polsce i Litwie przedchrześcijańskiej (1860), jako pierwszą poważniejszą próbę opracowania tego przedmiotu. Wiele cennych spostrzeżeń z zakresu sztuki zawierają Kartki z podróży 1858–1864 (1866), Księga druga (1874) i niektóre powieści, np. Sfinks. Zamieszczone tam opisy zabytków włoskich stawiane są wyżej niż podobne opisy Józefa Kremera. Wymienione wyżej prace należą właściwie do kręgu publikacji podróżniczych, których Kraszewski napisał więcej, niejednokrotnie dając bardzo artystyczne opisy zwiedzanych miejsc i krajów: m.in. Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy (1840, 2 t., II wyd. 1866), Obrazy z życia i podróży (1842, 2 t.), Wspomnienia Odessy i t. p. (1845–1846, 3 t.), Wieczory wołyńskie (1859).
Nader szeroka była redaktorska i publicystyczna działalność Kraszewskiego: „Athenaeum”, „Gazeta Codzienna (Polska)”, miesięcznik „Przegląd Europejski naukowy, literacki i artystyczny” (1862–1863), lwowskie „Hasło” (1865), poznański „Omnibus” (1869), drezdeński „Tydzień” (1870), wreszcie „Rachunki” (1867–1870), które śmiałością poglądów zdobyły sobie dużą poczytność. Kraszewski działał też jako pisarz dla dzieci, tworząc m.in. Bajeczki (1882, IV. wyd. 1917), oraz autor piszący dla ludu (planowane dwa tomiki z r. 1862, rozpoczęte wydawnictwo „Biblioteki ludowej”).
Zobacz także: